2022-жылдын 28-декабрында Кыргыз Республикасынын Президенти Садыр Жапаровдун төрагалыгы алдында Кыргыз Республикасынын Министрлер Кабинетинин жыйынтыктоочу жыйыны болуп, анда 2022-жылдагы негизги экономикалык жетишкендиктер талкууланды.
Бирок мен адегенде ата мекендик салык төлөөчүлөргө бул окуянын алдында эмне болгонун кыскача эскертип коюуну максатка ылайыктуу деп эсептейм.
Эл аралык эксперттердин жана дүйнөлүк каржы институттарынын 2022-жылдын башындагы Кыргыз Республикасы үчүн капа болгон божомолдору жыл аягына чейин кандай жыйынтыктарга жетебиз деген божомолдору ишке ашкан жок. Эң пессимисттик божомол Moody’s агенттиги тарабынан айтылып, Кыргыз Республикасынын экономикасы 1% го төмөндөйт деп күткөн. Бир аз жубатарлык, алар айткандай, экономикабыздын ɵсүшү начар болот деген эсеп-кысаптар болду. Бирок чындык түп-тамырынан бери башкача болуп чыкты: Кыргыз Республикасынын экономикасы олуттуу өсүш менен мүнөздөлдү. Ата мекендик экономика Украинадагы согуштун терс таасирине туруштук бере алды.
Бул Украинадагы кырдаалга байланыштуу финансылык рыноктордогу башаламандык, көптөгөн өлкөлөрдө көзөмөлсүз мамлекеттик чыгашалар сыяктуу чакырыктардын жана тобокелдиктердин терс таасирин тегиздөө үчүн, стимулдаштыруу саясатынын жогорку деңгээлдеги фонунда жоюлгандыгы менен байланыштуу. Инфляция, өнөктөш өлкөлөрдүн экономикасынын өсүшүнүн басаңдашы РФ – Кыргыз Республикасынын жетекчилиги 2022-жылга Кыргыз Республикасынын Министрлер Кабинетинин Кризиске каршы планын жана Иш планын иштеп чыккан.
Салыктык башкаруу боюнча ыйгарым укуктуу органдардын чечкиндүү аракеттери 2022-жылы акча каражаттарын чогултууну кыйла жакшыртты: 2022-жылдын январь-июнь айларында мамлекеттик бюджетке кирешелер 122019,6 млн сомду түздү, бул 2021-жылдын январь-июнь айларына салыштырмалуу 49,5%га өсүүгө туура келет. Кирүүчү ресурстардын негизги үлүшүн (76,3%) салыктык кирешелер ээлеген. Фискалдык саясат экономиканы колдоого жардам берди.
ИДП негизги металлдарды, полиграфия продукциясын, мунай жана тамак-аш продуктыларын, текстиль, булгаары, тоо-кен өндүрүшүн өндүрүүнүн эсебинен өскөн. ИДП сооданын, айыл чарбанын жана курулуш секторунун өнүккөнүнүн аркасында да өсүп жатат.
Алсак, январь-сентябрь айларында тышкы сооданын көлөмү өткөн жылдын январь-сентябрына салыштырмалуу 35,9%га өскөн. 2022-жылдын январь-сентябрь айларында Кыргыз Республикасынын ЕАЭБ өлкөлөрү менен соодасынын көлөмү 2021-жылдын ушул мезгилине салыштырмалуу 30%га өстү. 2022-жылдын январь-сентябрь айларында Кыргыз Республикасынын ЕАЭБ өлкөлөрү менен өз ара соодасынын эң чоң үлүшү Россияга (70,1%) жана Казакстанга (27,6%) туура келген.
2022-жылдын январь-октябрь айларында айыл чарба дүң продукциясынын өсүү темпи 2021-жылдын ушул мезгилине салыштырмалуу 106,7% дытүздү. «Айыл чарбасын каржылоо» долбоорунун алкагында коммерциялык банктар тарабынан 7 миң 930 айылдык товар өндүрүүчүгө 4 миллиард сомдон ашык жеңилдетилген насыялар берилди.
Министрлер кабинетинин жогоруда аталган жыйынында КР Президенти Садыр Жапаров Улуттук статистикалык комитеттин маалыматына таянып, январь-ноябрь айларында ИДП 781,4 млрд сомду түзүп, 7%га өскөнүн билдирди. Ошол эле учурда консолидацияланган бюджет 400 миллиард сомдон ашык көрсөткүч менен жабылат.
Андан ары мамлекет башчы мамлекеттик казынаны олуттуу толтуруунун аркасында 2020-жылдын октябрынан бүгүнкү күнгө чейин мамлекеттик бюджеттин эсебинен гана 200 социалдык объектинин курулуш-оңдоо иштери аяктаганын айтты. 2022-жылы мамлекеттик инвестициялык каражаттарды өздөштүрүү бекитилген бюджеттин 90,3%ын жана такталган бюджеттин 95,7%ын түздү. Бул акыркы 8 жылдагы мамлекеттик инвестициянын эң жогорку эффективдүү көрсөткүчү.
Президент Садыр Жапаров 2022-жылдын январь-октябрь айларында көптөгөн тармактарда айлык акылар жогорулаганын эске салды. Тактап айтканда, искусство жана эс алуу чөйрөсүндө — 65,7%, саламаттыкты сактоо жана социалдык тейлөө — 52,2%, билим берүү тармагында — 43,5%, милдеттүү социалдык камсыздоо тармагында — 28,1% …
КР Министрлер Кабинетинин Аппарат жетекчиси Акылбек Жапаров салык чогултуу аркылуу социалдык милдеттенмелерди аткарууга болорун белгиледи: “Акыркы 10 жылда салыктын түшүүсү жылына эң көп дегенде 70 миллиард сомго жетти. Үстүбүздөгү жылдын аягына чейин 155 миллиард сом киреше алып жатабыз… Мамлекеттик бажы кызматы менен Социалдык фонд жакшы көрсөткүчтөрдү көрсөтүүдө. Саясий эрк болуп, ар кандай “крышаларды” жоюп, фискалдык саясатты жакшырттык, киреше ала баштадык. Салыктын жаңы түрлөрүн киргизген жокпуз жана салык процедураларын фискалдаштыруунун негизинде компетенттүү салык-бюджет саясатын жүргүзүү менен гана ийгиликке жетиштик”.
Жыйында ошондой эле Камбар-Ата ГЭС-1 жана Кытай-Кыргызстан-Өзбекстан темир жолунун курулушу башталганы айтылды. Жылдын орчундуу окуяларынын бири Кумтөрдүн Кыргыз Республикасынын көзөмөлүнө өтүшү. Евразия өнүктүрүү банкы алтын өндүрүүнүн көбөйүшү өлкөнүн экономикасынын өсүшүнүн негизги фактору болот деп эсептейт. Көз карандысыз эл аралык эксперттердин (анын ичинде ЕӨБ эксперттеринин) пикири боюнча, “2022-жылдын жазынын орто ченинде башталган сомдун курсунун бекемделиши 2023-жылдын башында тышкы инфляциялык факторлордун таасирин жарым-жартылай жокко чыгарат. 2023-жылы Кыргыз Республикасынын экономикасы 3,5% өсүшү мүмкүн”.
Министрлер кабинетинин жыйынында 2022-жылдагы министрликтердин жана ведомстволордун ишмердүүлүгүнө жүргүзүлгөн мониторингдин жыйынтыгында 10 мамлекеттик орган “эң жакшы” деген баа алганы белгилүү болду. Кыргыз Республикасынын Министрлер Кабинетинин Аппарат жетекчиси Акылбек Жапаров мыкты деп табылган мекемелердин тизмесин берди: Мамлекеттик салык кызматы; Эмгек, социалдык камсыздоо жана миграция министрлиги; Өзгөчө кырдаалдар министрлиги; Ички иштер министрлиги; Коргоо министри; Тышкы иштер министрлиги; Юстиция министрлиги; Улуттук статистикалык комитет; Мамлекеттик кызмат жана жергиликтүү өз алдынча башкаруу иштери боюнча мамлекеттик агенттик; Социалдык фонд. 19 мамлекеттик орган «жакшы» деген баа алган.
Жыйында 2022-жыл Өзбекстан менен чек ара маселесин чечүү жылы деп айтылды.
Ар бир мамлекеттин стабилдүүлүгү соттордун иши менен байланыштуу. Андыктан, ошол кезде М.Кийизбаев (КАБАР) маалымдагандай, август айынын башында Кыргыз Республикасынын Президенти Садыр Жапаров Жогорку Сотко болгон жумушчу сапарынын алкагында сот системасын санариптештирүү процесси менен таанышып, сот системасында көп иштер аткарылды. Сотторго автоматтык маалыматтык системаны (АИС) киргизүү сот тутумунун иш кагаздарын жүргүзүү принцибин өзгөртөт, анын ачыктыгын жогорулатат. Сот аткаруучулар кызматынын ишин жакшыртуу максатында Сот департаментине 35 техника алынды. Евробиримдиктин «Кыргыз Республикасындагы мыйзам үстөмдүгү» программасы тарабынан көрсөтүлгөн эл аралык уюмдар Кыргыз Республикасындагы сот реформасын ишке ашырууга көмөк көрсөтүштү. Эми АИСге биринчи инстанциядагы 64 сот, экинчи инстанциядагы 8 сот, ошондой эле Жогорку соттун баары кошулган. Сот процесстерин автоматташтыруу сот системасынын ишин тездетти. Жогорку соттун төрагасы Замирбек Базарбековдун айтымында, сот реформасы боюнча реалдуу иштер эми гана башталды. «…Соттордун айлыгы эгемендиктин тарыхында биринчи жолу 50%га көтөрүлдү. Биз санариптештирүүнүн мүмкүнчүлүктөрүн киргиздик. Соттордун иши автоматташтырылган, судьялар менен байланышуу мүмкүнчүлүгү кыскарган. Биз ротация жүргүзүп, соттордун кынтыксыз иштешин камсыз кылуу үчүн жагымдуу шарттарды түздүк», — деди ал.
Демек, биздин коомдо, албетте, жакынкы келечекке белгилуу оптимизм менен кароого негиз бар.
Ялкун Даутов,
Кыргыз Республикасынын Президентине караштуу Коррупцияга каршы ишкер кеңешинин мүчөсү,
Кыргыз Республикасынын Ички иштер министрлигинин коомдук кеңешинин төрагасы